Dit kan geen toeval zijn - Hoe complottheorieën werken

De ingrediënten van complottheorieën worden in deel 1 van Dit kan geen toeval zijn beschreven. Het zijn er in essentie vier.

Ten eerste: verklaar een onwaarschijnlijke en ingrijpende gebeurtenis, waaraan mogelijk menselijk handelen ten grondslag ligt.

Ten tweede: wijs een groep samenzweerders aan. De elite of de overheid als schuldigen zijn favoriete kandidaten. Bekende, maar geheimzinnige organisaties zijn ook geliefd, zoals de Illuminati, de Vrijmetselaars en de Bilderbergconferenties.

Vervolgens leg je uit hoe deze aan de touwtjes trekken, bijvoorbeeld door de bevolking te drogeren via chemicaliën in vliegstrepen, in het drinkwater of via vaccins.

En als vierde ingrediënt: verklaar welk doel de samenzweerders willen bereiken. Het gaat dan altijd om macht en geld.

onderbouwing

De onderbouwing van complottheoriëen komt in deel 2 aan bod.

Zoek altijd naar kwade opzet en negeer tegenbewijs, verzin meerdere theorieën, zodat het publiek de minst onwaarschijnlijke - de jouwe – aanvaardt. En maak kleine kansen groot door gebruik te maken van het gegeven dat 100% zekerheid zelden voorkomt. Als iets niet uitgesloten is, zoals een virus dat uit een lab is ontsnapt, dan kan het dus.

De link tussen extreem-rechts en allerlei complotten is sterk aanwezig. Dit komt doordat complottheorieën vooral aanslaan bij mensen die bovenmatig veel wantrouwen koesteren jegens politici, overheid, wetenschap of media. Er wordt altijd getwijfeld aan de officiële verklaringen en onderzoeksrapporten. Die zijn immers opgesteld door degenen die men nu net niet vertrouwt.

Bovendien varen complotdenkers bovengemiddeld op hun intuïtie. Zo kun je als ontwerper van een complot rustig afgaan op wat waar vóélt en redeneringen ontwikkelen die waar lijken, maar dat niet zijn. En dat iets toeval is, gaat er bij complotdenkers niet in. Er moet altijd een verklaring zijn, hoe onwaarschijnlijk die ook klinkt. En zo krijgen QAnon en de omvolkingstheorie veel aanhangers, evenals Pizzagate en het brengen van kinderoffers, om maar een paar voorbeelden te noemen.

verdediging

De verdediging is onderwerp van deel 3.

Leg de bewijslast altijd bij de ander en onthoud dat bewijzen dat iets niet bestaat onmogelijk is. Daarom worden complottheorieën steevast zo geformuleerd dat ze niet te falsificeren zijn, in tegenstelling tot de formulering van wetenschappelijk hypothesen en theorieën. Mooi voorbeeld hier: bewijs maar eens dat Prins Bernhard in 1942 géén brief aan Hitler heeft geschreven om zich aan te bieden als stadhouder van Nederland.

Betoog vooral ook dat de waarheid geen losse eindjes kent. Alles moet verklaard worden en zo lang dat niet het geval is, is het onverstandig om mogelijke verklaringen, waaronder een complottheorie, terzijde te schuiven.

kritisch

Complotdenkers menen dat het heel gezond is om te twijfelen aan wat ons allemaal van hogerhand wordt verteld. En daar hebben ze gelijk in. Dat is kritisch zijn. Maar kritisch denken houdt in dat je niet alleen naar informatie zoekt die past bij je opvattingen, maar juist naar informatie die deze ontkrachten. Het intuïtieve denken van de complotdenkers gaat samen met snel conclusies trekken. Complotdenkers hebben bovengemiddeld veel vertrouwen in hun eigen denken. En politici die met aantoonbare leugens zetels winnen, onderbouwen dit gevoel, aldus de auteurs.

Hun slotwoorden: ‘Wat kritisch en onafhankelijk lijkt, is eigenlijk een kritiekloze bevestiging van de eigen onderbuik’.

De auteurs van Dit kan geen toeval zijn hebben op een speelse manier duidelijk gemaakt hoe je een onweerstaanbaar complot kunt ontwerpen. En ik vond het boeiend om al die voorbeelden van complotten nog eens een keer te lezen. En dan vooral hoe de verdedigers daarvan te werk gaan. En ook hoe onmogelijk het eigenlijk is om ze te bestrijden.